چرم، کاربرد چرم، بازار جهانی چرم، مسائل زیست محیطی و تاریخچه چرم در ایران

[زمان تقریبی مطالعه : ۹ دقیقه]

در مورد تاریخچه چرم باید گفت که این محصول طبیعی هزاران سال برای محافظت از پوست توسط انسان مورد استفاده قرار گرفته است.

بشر غالباً با شکار حیوانات وحشی، از بیشتر قسمت‌های بدن آنها برای زنده ماندن و زندگی راحت‌تر استفاده کرده است.

بیایید با هم به قدمت و تاریخ چرم در جهان از ۵۰۰۰۰ سال قبل تا اکنون نگاهی بیندازیم.

تاریخچه چرم

تاریخ چرم طبیعی و قدمت آن به سال‌های بسیار دور باز می‌گردد. این ماده باارزش از پوست حیواناتی از جمله گاو، گوسفند، گاومیش، گوزن، اسب، بز، گرگ، روباه، موش، خرگوش و حتی مار، تمساح و ماهیها و حیوانات دیگر مانند زرافه و گورخر (هر چند اینها بسیار نادرتر هستند) به دست می‌آید. اما بیشتر چرمها از پوست گاو، گوسفند و بز تهیه می‌شوند. 

انسانها پوست حیوانات اطراف خود، علی‌الخصوص حیوانات بزرگ را برای محافظت از سرما در آب و هوای سرد، و گرما در آب و هوای گرم برای سایه انداختن و خنک نگه داشتن استفاده می‌کردند. کاربرد چرم در ابتدا عمدتاً گرما و سرما بودند.

همان زمان که انسان تکامل یافته و جوامعی را ایجاد کرد، تاریخچه چرم نیز شروع شد. چرم خام با دستان هنرمند انسان تبدیل به زره های جنگی، چکمه، صندلی، چادر، نوشتن، بند و جواهرات شد.

تاریخچه چرم در جهان

دوران ماقبل تاریخ و باستان (۵۰۰۰۰ سال قبل از میلاد)

در طی زمان انسان حیواناتی را شکار کرده و از قسمت‌های مختلف آنها برای زندگی استفاده کرده است. در دوران ماقبل تاریخ و باستان، انسان به طور کلی از پوست حیوانات برای پوشش استفاده می‌کرد، در حالی که خز هنوز هم روی آنها وجود داشت. این کار برای حفاظت از بدن در برابر سرما انجام می‌گرفت.

چرم در عصر سنگ (۵۰،۰۰۰-۳۰۰۰ قبل از میلاد)

در عصر سنگ، شواهدی از اولین ابزارهای چرمی در حدود ۵۰۰۰ سال قبل از میلاد مسیح در سومر باستان (جنوب عراق امروزی) کشف شده است. در این دوران از پوست حیوانات برای لباس، کفش و سر پناه و  اغلب برای محافظت از عناصر طبیعت مانند سرما و گرما استفاده می‌شد. باید خاطر نشان کرد که قدیمی ترین کفش چرمی جهان در شهر تبریز یافت شده و قدمت آن به حدود ۵۵۰۰ سال قبل از میلاد مسیح و عصر سنگ باز می‌گردد.

عصر سنگ یکی از طولانی‌ترین دوره‌های تاریخ بشر بوده است. این عصر میلیون‌ها سال را در بر می‌گیرد اما شواهد قدیمی وجود دارد که نشان می‌دهد، تاریخچه چرم دوزی در این دوره و در حدود ۴۰۰۰۰۰ سال قبل آغاز شده است.

اولین ابزار شناخته شده، ابزار سنگی هستند که مربوط به ۳.۳ میلیون سال پیش است. این ابزار سنگی احتمالاً برای برش پوست حیوانات مورد استفاده قرار می‌گرفت. البته تا حدود ۴۰۰۰۰۰ سال قبل از میلاد مسیح شواهدی از ابزارهای مخصوص چرم یافت نشده است.

عصر برنز (۳۰۰۰-۱۳۰۰ قبل از میلاد)

ابزارهای سنگی در این دوره بسیار پرطرفدار بودده و چرم تبدیل به کالایی محبوب میان انسانها شد. این محصول ضمن اینکه هنوز هم برای پوشاک (پوشش سر، کفش و لباس) مورد استفاده قرار می‌گرفت، برای کاربرد محافظتی دیگری از جمله محافظت در جنگ نیز رواج پیدا کرد.

ابزارهای سنگی، حتی آنهایی که برای کار با چرم مورد استفاده قرار می‌گرفتند، هنوز هم در عصر برنز کاربرد داشتند. اگرچه پیشرفت در فن آوری و ابزار، حرکت به سمت تخصص و تجارت را آغاز کرد. گروهی با دانش و ابزار لازم برای انجام یک کار مانند کشاورزی توانستند کالاهایی تولید کرده و با گروه دیگری که دارای منابع، دانش و توانایی ساخت کالاها یا ابزار دیگری بودند، تجارت کنند.

افزایش تجارت، تحول گسترده‌ی در تولید و تبدیل پوست حیوانات به چرم کرد. در کنار پیشرفت در تولید چرم، پیشرفت‌های زیادی در تولید محصولات دستی چرمی نیز حاصل شد. از چرم برای انواع بیشتری از کالاها اعم از کفش، کلاه، کمربند، محافظ بازو، سپر و پناهگاه استفاده شد.

چرم در عصر آهن (۱۲۰۰-۲۳۰ قبل از میلاد)

در این دوره ما شاهد استفاده مداوم از چرم در مناطق مختلف برای جواهرات هستیم. در عصر آهن جواهرات چرمی به عنوان یک کالای لوکس تلقی می‌شد. در این دوره از تاریخچه چرم رشد مداوم جامعه و جمعیت ادامه یافت. کشاورزی پیشرفته‌تر شده و امکان تولید غذای آسان و حمایت بهتر خانواده‌ها فراهم شد. با افزایش جمعیت، تقاضا برای کالاها از جمله کالاهای چرمی افزایش یافت. شهرهای کوچک بزرگتر شده و لباس‌ها رنگارنگ‌تر شدند. کفش و صندل چرمی، کمربند، شنل و جواهرات چرمی رواج پیدا کردند.

چرم در مصر باستان (۳۰۰۰-۳۰۰ قبل از میلاد)

اولین و قدیمی‌ترین منابع مکتوب مربوط به چرم در مصر باستان و در حدود ۱۳۰۰ سال قبل از میلاد نوشته شده است. در این زمان دباغی‌ها با تاوجه به اینکه تهیه کردن چرم بوی بدی داشته، در فاصله بسیار دور از محل زندگی شهری قرار داشتند.

تاریخ چرم در یونان باستان (قرن ۸ قبل از میلاد – ۰ م.)

یونان باستان اغلب سال از آب و هوای گرمی برخوردار بود. لباس‌های اصلی یونانیان به طور کلی متشکل از یک پارچه ملحفه‌ی سبک بود. کفش همیشه پوشیده نمی‌شد و ترجیح می‌دادند از صندل های چرمی توری برای محافظت از پا استفاده کنند. اعتقاد بر این است که روند دباغی گیاهی توسط یونانیان توسعه یافته است.

در صفحات تاریخچه چرم دوزی ثبت شده که یونانیان از این ماده طبیعی برای ‌ساخت وسایل مختلف از جمله صندل، سپر و کیف برای حمل وسایل استفاده می‌کردند. ارابه‌ها، سایر تجهیزات نظامی و یگان‌های سواره نظام به احتمال زیاد از برخی تسمه‌ها و تکیه گاه‌های چرمی استفاده می‌کردند. همچنین این محصولات در صورت لزوم به کشتی‌ها و اطراف کشتی‌ها نیز متصل می‌شدند.

روم باستان (قرن هشتم قبل از میلاد – ۴۷۶)

رومی‌ها از چرم به عنوان ماده اولیه در تهیه لوازم مختلف زندگی استفاده می‌کردند. معمولا از این ماده برای پوشاک، کفش، سپر، کمربند، مهار اسب، چکمه، زین و چادر استفاده می‌شد. چرم یک ماده بسیار رایج و مفید در امپراتوری روم بود و ارتش روم مصرف کننده حجم زیادی از مواد چرمی بود.

روم یکی از پیچیده‌ترین و پیشرفته‌ترین تمدن های تاریخ بوده و جای بزرگی را برای چرم در فرهنگ خود و تاریخچه چرم باز کرده است. این کشور ساختارهای اجتماعی بسیار کارآمدی را برای تولید کالاهای تخصصی چرمی فراهم کرده بود. رومی‌ها در کنار تولید چرم گیاهی از روش دیگری برای تولید این مواد استفاده می کردند که به آن دباغی زاج گفته می شود. زاج یا آلوم یک ترکیب شیمیایی است که به تولید یک چرم نرم و مرغوب کمک می‌کند. دباغی به روش نمک‌های آلومینیوم که توسط رومی‌ها استفاده می‌شد، هنوز هم رایج می‌باشد.

تاریخ چرم در ایران باستان

ایرانیان از قدیمی‌ترین تولید کنندگان چرم در جهان محسوب می‌شوند. آثار باستانی به جا مانده از دوران قبل از میلاد بیانگر این است که از حدود ۱۵۰۰ سال قبل از میلاد در ایران از پوست برای تهیه لباس و کفش و جنگ افزار و از ۵۵۰ سال قبل از میلاد از چرم برای لباس و زره نیز استفاده کردند.

واژه‌هایی مثل ادیم، کیمخت، ساغری، تیماج، سختیان در زبان پارسی قبل از اسلام و همچنین وجود واژه‌های مرتبط با وسایل و ابزار‌های  چرم دوزی مانند سختک، کمربند، انگشتیان، مشک و … در متون پهلوی نشان دهنده اهمیت چرم در ایران پیش از اسلام است. به نوشته ابن یمین ایرانیان باستان از پوست حیواناتی مانند گاومیش و گاو و گوسفند برای نوشتن بر روی آن استفاده می‌کردند. بنا بر برخی از روایات، اوستا بر روی دوازده هزار قطعه پوست گاو نوشته شده بود. ایران سهم بسزایی در تاریخچه چرم و تحولات رو به رشد آن داشته است.

رونق تجارت چرم در ایران

تولید انواع پوست و چرم و نیز تجارت آن در دوره عباسی در سراسر قلمرو اسلامی رایج بود. استفاده از پوست حیوانات مختلف برای ساخت قبضه شمشیر، پوستین، لباسهای زمستانی، آستر کفش، افسار، رکاب، جلدهای چرمی برای کتاب‌ها از مهم‌ترین کاربردهای چرم در این دوره است.
تجارت چرم و پوست پس از حمله مغول نیز پررونق بود، مکاتبات خواجه رشید الدین گواه شهرت برخی شهرها مانند تبریز و شیراز در این دوره است. در دوره تیموری از چرم برای جلد کردن کتاب و ساخت جلدهای ضربی و سوخت استفاده بسیاری می‌شد.

گزارشهای جهانگردان از دوره صفوی نشان دهنده رونق فراوان بازار چرم و فعالیتهای مرتبط با آن در این دوره است. کمپفر از کارگاههای سلطنتی و از کفش دوزخانه و پوستین دوزخانه سخن گفته است.
در دوره قاجار انواع چرم به مقدار زیاد در شهر های ایران تولید می‌شد. همدان در این دوره مرکز مهم تولید نوعی چرم معروف به چرم همدانی بود که از پوست گوسفند تهیه می‌شد.

تاریخ چرم در قرون وسطی (اروپا ، ۴-۱۵۰۰)

محبوبیت و فناوری صنایع دستی چرمی در سده‌های میانه گسترش یافت. در این دوره واحدهای صنفی تجارت چرم شروع به شکل گیری کردند. هنر چرم دوزی برای تولید، رنگ آمیزی و در کل کار با چرم به دانش و کافی نیاز داشت. تاریخچه چرم در اروپای قرون وسطی با ساخت ابزار، لباس، چاقو ، کفش، زین، کتاب، جعبه و همچنین مصارف هنری گره خورده است.

شواهدی از این دوره به جا مانده که نشان می‌دهد در قرون وسطی از چرم در لوازم خانگی برای موارد کاربردی و تزئینی استفاده می‌شد. به عنوان مثال، از موهای گراز به دلیل ضخیم، انعطاف پذیر و قوی بودن به عنوان سوزن استفاده می‌شده است.

در این دوره چرم نشانگر طبقه اجتماعی نیز بود که از نمونه آن می‌توان به کفش Crakow اشاره کرد. این کفش دارای انتهای بسیار دراز و اغلب خمیده با نوک نقطه‌ای بود. این کفش در آن زمان یک عملکرد اجتماعی بسیار مهم بود هرچند که برای ما عجیب و غریب و یا حتی طنز به نظر برسد. هر چه انتهای کفش طولانی‌تر و خمیده‌تر بود، نشانگر طبقه اجتماعی بالاتری بود.

دوره رنسانس (دهه ۱۳۵۰ – ۱۶۵۰)

در تاریخچه چرم دوره رنسانس با افزایش صنایع دستی چرم و کاربردهای بسیار در کالاهای چرمی همراه بود. این موارد شامل مهرزنی و قالب سازی برای اهداف هنری و کاربردی و همچنین استفاده گسترده در تولید کت شلوار، دستبند، لباس، کیسه‌، صندلی، شلاق، کلاه، سپر، انواع محافظ بدن، حافظت از اسب‌ها و اسباب بازی‌های زینتی و لوازم جانبی مرتبط می‌شد.

چرم در انقلاب صنعتی (۱۷۵۰ – ۱۹۰۰)

قرن ۱۸ و انقلاب صنعتی تغییرات بزرگی را در صنعت صنایع دستی چرم به وجود آورد. ماشین آلات صنعتی اجازه تولید سریعتر چرم‌های تمام شده را دادند. تولید چرم در اواسط انقلاب صنعتی به اوج خود رسید.

در این دوره از تاریخ چرم عمدتا لباس، کیف، کلاه، کمربند، بند، توری، چکمه، کفش، کتاب، اسب، زین، وسایل نظامی و حتی کمربندهای چرمی برای رانندگی ماشینهای امروزی، کاربرد پوستهای حیوانی بودند. در طول انقلاب صنعتی، تولید جهانی چرم در طول تاریخ به اوج خود رسیده است.

در سال ۱۸۵۸ دباغی با نمک‌های کُروم اختراع شد. دوام پوست دباغی شده با نمک کروم حدود سه برابر دوام پوست دباغی با مواد گیاهی شده و امکان تولید سریعتر، نازک‌تر و نرم‌تر چرم فراهم شد.

عصر روشنگری (۱۷۵۰ – ۱۹۰۰)

صنایع دستی چرمی در طول روشنگری، اندکی از تحول فنی به سمت سیاسی و اجتماعی سوق پیدا کرد. با ایجاد صنایع چرمی در سراسر جهان و بروز قدرتهای مهم جهانی که دنیای جدید را کنترل می‌کردند، تمرکز بر کنترل تولید و توزیع تجاری چرم شد و این مسائل باعث تحولات گسترده‌ی در تاریخچه چرم شدند.

در حدود سال ۱۷۰۰، انگلیس تلاش کرد تا مستعمرات آمریکایی را مجبور کند که از تولیدات انگلیس استفاده کرده و کالاهای چرمی انگلیس را خریداری کنند. در سراسر جهان‌، تولیدات چرمی مناطق مختلف و طراحی کالاهای متنوع، توجه جهانی را به خود جلب کرد. فرانسه کفش های شیک تولید کرد. اسپانیا به تولید زره چرمی خاص پرداخت. قدرتهای جهانی شکل گرفته و شروع به تبدیل شدن به قدرت‌های تجاری کردند و مطمئناً چرم بخشی از این پیشرفت جهانی بود.

چرم در دنیای مدرن (۱۹۰۰ – امروز)

امروزه از چرم در حجم بالا و در صنایع مختلف استفاده می‌شود. چندین روش برای تولید شامل تولید گیاهی، کروم، آلدئید و آلوم وجود دارد.
امروزه تقریباً اکثر افراد از محصولات چرمی استفاده می کنند. این محصولات از کیف پول و کمربند گرفته تا لباس، کلاه، زین و … را شامل می‌شود.تاریخچه چرم از حدود ۵۰۰۰۰۰ سال پیش در انگلستان آغاز شد. این سیر تحول را می‌توان در سراسر جهان و از عصر حجر، عصر برنز، عصر آهن، دوران باستان، قرون وسطی تا دوران انقلاب صنعتی و دنیای مدرن امروزی ردیابی کرد.این محصول طبیعی در طول هر دوره از تاریخ و فرهنگ‌های مختلف در سراسر جهان، کاربردهای ارزشمندی پیدا کرده  رفته رفته تکامل یافت.

با گذشت زمان، چرم تبدیل به اصلی در زندگی بشر شد. کفش های چرمی، دستکش، کاپشن، کیف و لوازم جانبی با تولید انبوه به بازار عرضه شد. صنایع دستی چرم اکنون یک صنعت تمام عیار است. قشر بزرگی از مصرف کنندگان بین المللی کالاهای چرمی برای خرید و استفاده از این محصولات هزینه بالایی را پرداخت می‌کردند.

تقاضا برای این کالاها به حدی زیاد بود که چرم مصنوعی نیز که از پلاستیک و ترکیبات دیگر ساخته شد، برای برآوردن تقاضای مصرف کنندگان تولید شد. چرمهای مصنوعی به عنوان گزینه‌ ارزان‌تر و همچنین حمایت از حقوق حیوانات ساخته شدند.