فرونشست زمین در ایران ۴۲ برابر میانگین جهانی است!
فرونشست حالا در کنار سیل و زلزله کم‌کم به یک پدیده زمین‌شناسی آشنا تبدیل شده‌است. فروچاله‌هایی که در اصفهان و دشت کبودر‌آهنگ همدان ساکنان این مناطق را در وحشت فرو برده‌است؛ پدیده‌ای که تدریجی و بی‌صدا اتفاق می‌افتد و شاید همین بی‌سر و صدا بودن آن موجب‌شده تا کمتر مورد توجه قرار بگیرد.زهرا چیذری
فرونشست حالا در کنار سیل و زلزله کم‌کم به یک پدیده زمین‌شناسی آشنا تبدیل شده‌است. فروچاله‌هایی که در اصفهان و دشت کبودر‌آهنگ همدان ساکنان این مناطق را در وحشت فرو برده‌است؛ پدیده‌ای که تدریجی و بی‌صدا اتفاق می‌افتد و شاید همین بی‌سر و صدا بودن آن موجب‌شده تا کمتر مورد توجه قرار بگیرد. این در حالی است که فرونشست در کشورمان ۴۰ برابر میانگین جهانی است و ۴۰ میلیون نفر از جمعیت کشورمان در محدوده تحت‌تأثیر این پدیده زندگی می‌کنند. این مسئله به پایتخت هم رسیده‌است و بافت فرسوده مناطق جنوب شهر در کنار عبور سیستم حمل و نقل ریلی از این منطقه، برخی از مناطق تهران را بیش از پیش مستعد وقوع فرونشست کرده‌است. این در حالی است که پدیده فرونشست حتی می‌تواند امنیت غذایی و کشاورزی ما را هم تحت‌تأثیر قرار دهد و از این منظر موضوعی استراتژیک و حتی امنیتی است. پدیده فرونشست و بررسی زوایای گوناگون آن موضوع میزگردی است که با حضور دکتر مهراد میرسپاهی مدرس دانشگاه، دکتر سعید حجازی‌راد استاد دانشگاه و مشاور کمیسیون عمران مجلس و علیرضا توانا عضو کمیته ملی سد‌های بزرگ ایران در دفتر روزنامه جوان برگزار کردیم.
آقای دکتر مهراد میرسپاهی! همیشه یکی از چالش‌های اصلی کشور ما پدیده سیل و زلزله بوده و ما خاطرات ناخوشایندی از این دو اتفاق در ذهنمان داریم، مانند زلزله بم، ورزقان رودبار و سیلاب‌هایی که هر‌از‌چند‌گاه با آن دست و پنجه نرم می‌کنیم. حالا پدیده فرونشست هم به این مجموعه اضافه شده‌است. این پدیده چیست؟
میرسپاهی: ما یک مثلث شومی داریم که به صورت بالقوه کشور ما را تهدید می‌کند؛ زلزله، فرونشست و سیلاب. ما با مسئله فرونشست به عنوان یکی از بی‌سر و صداترین بحران‌های کشور مواجهیم. یکی از مهم‌ترین دلایل این پدیده برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی است که موجب کاهش سطح آب‌های زیرزمینی می‌شود. با این کار لایه‌های بالایی زمین جمع شوند و پدیده فرونشست ایجاد می‌شود.
از منظر ژئوفیزیکی، پایین‌آمدن سطح آب‌های زیرزمینی باعث افزایش تنش مؤثر در سطح خاک می‌شود که این امر کاهش حجم و تراکم لایه‌های خاک را موجب می‌شود و به تبع آن نشست هم اتفاق می‌افتد. در کنار این یکسری عوامل دیگری هم در فرونشست زمین دخیل است. به عنوان مثال حفر تونل برای احداث مترو‌ها و سد‌ها از جمله مواردی است که این پدیده را موجب می‌شود.
در واقع می‌توانیم بگوییم بخشی از موضوع فرونشست، اتفاقی طبیعی است که بر اثر پدیده‌های زمین‌شناسی رخ می‌دهد و بخش دیگر به واسطه عامل انسانی دخالت‌های بشر در طبیعت رخ می‌دهد. اهمیت پرداختن به پدیده فرونشست چیست؟
میرسپاهی: پدیده فرونشست یا نشست سبب آسیب به آپارتمان‌های مسکونی می‌شود. بحث آسیب به جاده‌ها، خطوط انتقال نیرو و مواردی از این دست هم در فرونشست مطرح است، اما یکی از مهم‌ترین مخاطرات این پدیده بحث امنیت کشاورزی و غذایی کشور است که از موضوعات استراتژیک محسوب می‌شود و این مسئله به طور مستقیم با امنیت ملی کشور در ارتباط است.
مسائل غذایی چه مسائل مربوط به انسان و چه طیور و چهارپایان جزو مسائل استراتژیکی است که باید لحاظ شود. بحث تولید غذا برای انسان و طیور آنقدر مهم و سطح آن استراتژیک است که با امنیت ملی سر و کار دارد. پدیده فرونشست باعث می‌شود ما نتوانیم بخشی از تولیدات کشاورزی را ادامه دهیم. این پدیده باعث می‌شود زمین غیر‌قابل نفوذ شود و ما پدیده روان‌آب را داشته باشیم و محصولات کشاورزی ما با بروز این شرایط نابود می‌شود.
یعنی شما می‌گویید بحث سیلاب هم با فرونشست در ارتباط است؟
میرسپاهی: بله قطعاً! چون زمین غیر‌قابل نفوذ شده و آب داخل زمین نفوذ نمی‌کند و به تبع آن روان‌آب یا سیلاب هم بروز می‌کند.
با این اوصاف چرا این پدیده کمتر مورد توجه قرار گرفته و هیچ برنامه مدونی برای آن وجود ندارد؟
میرسپاهی: در مسئله زلزله، چون به صورت آنی رخ می‌دهد و مخاطرات آن به یکباره دیده‌می‌شود، همه به آن توجه می‌کنند، اما در حوزه فرونشست، مسئولان و مدیران امر به موضوع توجه نمی‌کنند.
آیین‌نامه‌ها و مسائل اجرایی در بحث معرفی ساختمان‌های ناایمن همه این‌ها موضوعاتی است که در حوزه زلزله مطرح می‌شود و مورد توجه قرار می‌گیرد، اما درباره فرونشست، چون پدیده‌ای تدریجی است و مخاطرات آن به یکباره اتفاق نمی‌افتد، مسئولان چندان دغدغه‌ای در این‌باره ندارند.
این در حالی است که حدود ۱۰ درصد از مساحت کشور را پدیده فرونشست در بر گرفته و ۱۴کلانشهر ما با این پدیده مواجهند. متوسط فرو نشست تهران به خصوص در محدوده جنوب غربی ۱۷۰ میلی‌متر در سال است. یا در کلانشهر اصفهان حدود ۱۶۰ میلی‌متر در سال فرو نشست داریم. برای آنکه عمق فاجعه را بهتر درک کنید باید بدانید متوسط نرخ جهانی فرونشست ۴میلی‌متر در سال است و اگر آن را با فرونشست در تهران و اصفهان یعنی ۱۷۰ یا ۱۶۰ میلی‌متر در سال مقایسه کنید، متوجه خواهید شد وضعیت چقدر بحرانی است. اصولاً در بحث‌های زمین‌شناسی سانتی‌متر‌ها و میلی‌متر‌ها حرف اول را می‌زنند و ما بیش از ۴۰ برابر متوسط جهانی فرو نشست داریم و ۴۰ میلیون نفر از جمعیت کشورمان در محدوده فرونشست زندگی می‌کنند.
آقای دکتر حجازی راد! شما ریشه‌های فرونشست را چه می‌دانید؟
حجازی راد: در بحث فرونشست تعریف‌ها و استنباط‌های متعددی وجود دارد، اما همانطور که آقای دکتر میرسپاسی اشاره داشتند، بخشی از فرونشست با دستکاری طبیعت شکل می‌گیرد و بخشی هم به صورت طبیعی اتفاق می‌افتد.
در حال حاضر وضعیت فرونشست در تهران به چه صورتی است؟ آیا در پایتخت هم با چالش فرونشست مواجهیم؟
حجازی‌راد: در مناطق شمالی تهران فرونشست خیلی موضوعیت ندارد، اما در مناطق جنوب هم ساختمان‌ها بسیار فرسوده‌اند و هم زیرساخت‌های حمل و نقل ریلی و مترو از این مناطق عبور کرده‌است.
اگر بخواهیم به صورت خاص در تهران صحبت کنیم، به واسطه تمرکز جمعیتی که در تهران ایجاد کردیم، نیاز است هم از لحاظ کشاورزی و هم از لحاظ تأمین آب شرب چاه‌هایی ایجاد کنیم و ایجاد بی‌رویه این چاه‌ها باعث شد تا در خلال فرج و مهندسی خاک دستکاری شود. وقتی در فرایند‌های طبیعی دست ببریم، صدای طبیعت در می‌آید. گاهی وقت‌ها ما آوای طبیعت را می‌شنویم و گاهی به آن بی‌اعتنایی می‌کنیم و مجبوریم به گونه‌ای دیگر مسئله را مدیریت کنیم.
سال ۹۰ - ۹۱ وقتی گروه سپاسد پروژه مترو را هندل می‌کردند، قرار شد مطالعات آماری انجام دهند. خانه به خانه مراجعه کنند و ببینند فونداسیون منازل از چه چیزی است. آیا دیوار مشترک دارند و مصالح منازل چه چیز‌هایی است تا بدین ترتیب بتوانند برآوردی از میزان خطر داشته باشند و موضع را تحلیل خطر کنند، اما امکان‌سنجی این کار ضعیف بود و به صورت کامل انجام نشد.
بحث دیگر مسئله ابزارگذاری است که همزمان با انجام پروژه و همزمان اینکه پروژه به اتمام رسید و اطلاعاتی اعم از تنش‌ها، کرنش‌ها، جابه‌جایی و خیز ثبت شود. وقتی پارامتر‌های طولانی‌مدت و پارامتر‌های دینامیکی در بیاید ما می‌توانیم به شکل مستند و مستدل تحلیل داشته باشیم، اما متأسفانه در این حوزه هم ضعیف هستیم. به خصوص در ایستگاه‌های مترو.
با این اوصاف در حال حاضر چگونه می‌توانیم مسئله فرونشست را مدیریت کنیم؟
حجازی راد: متأسفانه برخی اقدامات ما در سطح مدیریتی، مدیریت بحرانی است! یعنی منتظریم بحران ایجاد شود و بعد آن را مدیریت کنیم. در حالی که این‌ها اقدامات مهندسی است و شما باید همه پیش‌بینی‌های لازم را داشته باشید و یک درصدی خطا را در نظر بگیرید تا در صورتی که بدترین حالت ممکن اتفاق افتاد، بتوان مسئله را مدیریت کرد، اما اگر ما دست روی دست بگذاریم، نشست‌ها روی هم جمع و فرونشست به فروچاله تبدیل شود، بحث بحران آب ایجاد می‌شود و بعد باید بنشینیم برای همه این چالش‌ها فکری بکنیم. در حال حاضر برای حل فرونشست ناچاریم از راه‌حل‌های موقتی مثل اختلاط عمیق مصالح استفاده و مصالح را ترکیب کنیم تا به طور موقت جلوی فرو نشست را بگیرد و بعد ببینیم چه کار می‌توانیم بکنیم، اما وقتی به صورت مقطعی نگاه کنیم، نمی‌توانیم جلوی عامل اصلی را بگیریم.
در شرایط کنونی باید چه کرد تا بیشتر از این گرفتار بحران نشویم و راهکار‌های پیشنهادی شما برای حل مسئله فرونشست چیست؟
حجازی‌راد: از نظر من به عنوان اولین راهکار باید از تهران تمرکز‌زدایی داشته‌باشیم. وقتی جمعیت متعادل باشد، مصرف هم قابل‌مدیریت می‌شود. فرونشست در دشت ورامین این اتفاق خیلی مشهود است و حمل و نقل ریلی ما به سمت مشهد از این مسیر اتفاق می‌افتد. وقتی قطار به اینجا می‌رسد، مجبور است سرعتش را کم کند. چون بار دینامیکی این اتفاق را تشدید می‌کند، اما این راهکار قطعی نیست و باید فکر اساسی کرد. در همدان ماهیت خاک به گونه‌ای است که وقتی آب به آن می‌خورد، خلل و فرج در خاک ایجاد می‌شود. فلسفه تشکیل غار علیصدر هم همین بوده‌است. آنجا طبیعت خودش را وفق داده، اما در اینجا با چالش مواجه می‌شویم. در دشت کبودر‌آهنگ و جا‌های دیگر با تأسیس چاه‌های متعدد ما با نشست مواجه شده‌ایم و مشکلاتی را برای ما در آب شرب و مسائل دیگر ایجاد کرده‌است.
پس در درجه اول باید زون‌ها و نقاط خطر مشخص و رنگ‌بندی شود. در مرحله بعد باید اطلاعات جمع‌آوری و بانک اطلاعاتی قوی‌تر از سال‌های گذشته تشکیل شود.
مثلاً مناطق ۱۷، ۱۸ و ۱۹ در زون قرمز قرار دارند، اما مثلاً مناطقی که مشکلی ندارند به عنوان منطقه سبز معرفی شوند. بعد از انجام این اقدامات در راستای متوقف کردن نشست قدم برداریم و در نهایت به بهسازی مناطق اقدام کنیم.
در حال حاضر ما با برداشت‌های زیاد از حد الگوی سفره‌های زیرزمینی را به هم زدیم و حالا باید این‌ها را احیا کنیم و به آن‌ها آب تزریق کنیم تا این نشست‌ها تداوم نیابند و بعد از آن هم حواسمان باشد در برداشت از این سفره‌ها کنترل داشته‌باشیم و بدانیم چقدر برداشت می‌کنیم. علاوه بر این نباید اجازه احداث چاه بیش از حد دهیم. وقتی می‌گوییم الگوی جهانی ۴ میلی‌متر نشست در سال است؛ یعنی آن‌ها با مطالعه کارشان را پیش بردند و از فرونشست زیاد جلوگیری کردند.
آنطور که آقای دکتر میرسپاهی اشاره داشتند فرونشست در کشور ما حدود ۴۲ برابر میزان جهانی فرونشست‌هاست! چرا نباید این مسئله مسئولان ما را هشیار کند و قرار است این اتفاق به کجا ختم شود؟
حجازی‌راد: در شرایطی که معیار‌های جهانی فرونشست میلی‌متری است، ما در برخی سازه‌ها با سانتی‌متر کار می‌کنیم. ما در طراحی‌مان برای مترو می‌بینیم، چون در آیین‌نامه ذکر نشده با اعداد سانتی‌متری در مسئله فرونشست مواجهیم و حتی در مواردی تا ۴،۵ سانت فرونشست در نظر می‌گیریم! وقتی این فاکتور‌ها تجمیع می‌شود، فرونشست ناشی از احداث تونل مترو، فرونشست ناشی از احداث چاه‌ها و زلزله وقتی این‌ها تجمیع می‌شود، خطرناک خواهد بود، اما اگر ما این‌ها را کنترل کنیم، می‌توانیم نظام طبیعت را به آن برگردانیم.
در مجموع باید این را در نظر داشت، موضوعاتی همچون فرونشست مسائلی چندگانه هستند و می‌طلبد اطلاعات و نتایجی را که می‌خواهیم روی آن صحبت کنیم به صورت سیستماتیک باشد. این نه فقط برای مسئله فرونشست، بلکه برای هر موضوع دیگری هم صدق می‌کند و ما نیازمند یک بانک اطلاعاتی هستیم تا اقدامات گذشته و نقشه راه آینده را داشته باشیم. بعد از تشکیل بانک اطلاعاتی، باید ببینیم راهکار چیست و سپس وارد مرحله اجرایی شویم. باید ببینیم کدام نهاد و ارگان باید به مسئله ورود کند؛ وزارت جهاد کشاورزی، وزارت نیرو، سازمان منابع طبیعی هر کدام از این سازمان‌ها و نهاد‌های دخیل در این مسئله چگونه باید به موضوع ورود کنند. از سوی دیگر رسیدن به اطلاعات هم کار ساده‌ای نیست، بنابراین باید کارگروه جامع تشکیل شود و به صورت هدفمند روی موضوع کار کنند.
آقای توانا شما چه نگاهی به موضوع فرونشست‌ها دارید؟
توانا: اولین جنبه از بحث فرونشست‌ها به نظرم تطبیق تغییرات اقلیمی با توسعه صنعتی و مدیریت نادرست منابع آب است. به لحاظ اکولوژیکی شهر‌ها یکسری ظرفیت‌های محدود دارند. اگر ما بخواهیم تمام نیاز‌های آبی شهر را به وسیله سد‌ها برطرف کنیم، امکان‌پذیرنیست و مجبوریم به سراغ منابع زیرزمینی برویم. حالا سؤال اینجاست که آیا این منابع بازگشت‌پذیر هستند؟
بحث فرونشست‌ها به این دلیل مهم است که خسارات جانی به همراه دارد. از طرفی پدیده فرونشست با ایجاد تغییر در وضعیت توپـوگرافی منطقـه می‌تواند سبب بروز تغییرات چشـمگیری در هیـدرولوژی منطقـه شود. سازمان‌های متولی در تهران از روش‌های مختلف از جمله از راه تداخل سنجی راداری روند زمین‌نشست را پایش می‌کنند.
در تهران وضعیت فرونشست را چطور می‌بینید؟
توانا: در کلانشهر تهران در نواحی جنوب و جنوب غرب یعنی مناطق ۱۲- ۱۹- ۱۸- ۱۷ دچار این معضل شده‌اند. علاوه بر جمعیت شهری تهران سکونتگاه‌های حاشیه‌ای و زیرمجموعه همجوار مانند اسلامشهر و چرمشهر هم از فرونشست زمین رنج می‌برند. حدوداً ۵/۲ میلیون نفر در محدوده مناطق فرونشست زمین ساکن هستند که نشان‌دهنده اهمیت فرونشست زمین در سکونتگاه‌های شهری است. فرونشست‌ها در مناطق شهری اگر به صورت نشست نامتقارن ظاهر بشود مشکلات سازه‌ای و گسیختگی خاک را به همراه خواهد داشت که جان انسان‌ها را تهدید می‌کند، بنابراین باید اهتمام ویژه نسبت به این موضوع داشت.
حالا فرونشست در کشور ما اتفاق افتاده‌است؛ از نگاه شما باید چه راهکار‌هایی را برای این مناطقی که فرونشست ظاهر شده اتخاذ کنیم؟
توانا: بهسازی خاک با روش تزریق، استفاده از شمع‌ها برای تقویت خطوط راه آهن، استفاده از ژئوگرید‌ها و مصالح نوین در بستر و روسازی از جمله راهکار‌هایی است که برای مدیریت این مسئله می‌توان انجام داد. یکسری راهکار‌ها هم برای کند کردن سرعت پیشرفت این مبحث باید مورد توجه قرار داد. به نظر من به عنوان یک کارشناس، آبخیزداری شهری تنها راهکاری است که ما را به سمت توسعه پایدار سوق می‌دهد. به این صورت که سعی کنیم بیشترین تصفیه آب را در سطح کلانشهر‌ها اجرا کنیم. همانطور که کشور‌هایی مثل چین و امریکا این سیاست را اجرایی کردند. در سطح کلان، این مورد در کشور ما گرچه از لحاظ اقتصادی باید سرمایه‌گذاری شود، اما این موضوع ارزشمند است، چون در آینده از آب به عنوان سرمایه کشور‌ها در سطح بین‌الملل نام برده می‌شود و ما با مدیریت صحیح این موضوع باید امانتدار خوبی برای نسل آینده باشیم.
منبع: روزنامه جوان
